Uitgevers, vertalers en schrijvers opgelet!
Op La république des livres, de blog van journalist en schrijver Pierre Assouline, las ik een stuk over de situatie van literair vertalers in Frankrijk. Een 
artikel dat zeker ook van toepassing is op de Nederlandse situatie.
Mijn vertaling van Les traducteurs doivent sortir de l’ombre:
Vertalers (literair vertalers; cb) moeten uit de schaduw treden
Gelukkig als vertaler in Frankrijk? In Europa in ieder geval het minst ongelukkig. Net als Madame de Staël kan de vertaler zeggen dat hij teleurgesteld is als hij naar zichzelf kijkt en blij als hij zich vergelijkt met de ander. Maar dit gevoel is niet langer voldoende, want sinds een paar jaar is, tegelijk met de ontwikkeling van zijn professionele omgeving, zijn situatie slechter geworden.
Aan de ene kant zagen we bij de uitgevers een groei op verschillende vlakken: de omzet en, in mindere mate, de salarissen zijn gestegen; op het gebied van buitenlandse literatuur zijn het aantal vertalingen, de diversiteit aan talen waarin vertaald is en het aantal series toegenomen. Aan de andere kant zagen we bij de vertalers een drastische verandering op nog veel meer vlakken waardoor, terwijl het vakgebied steeds verder professionaliseerde, het beroep op de tocht is komen te staan. Zeker, de bezetting is vervrouwelijkt en verjongd, en er zijn gespecialiseerde opleidingen waarmee na een masters en een stage een vaste aanstelling in het verschiet ligt. Maar tegelijkertijd wordt het vak geconfronteerd met, in de uitgeverswereld, een buitensporige concentratie aan Engelstalige uitgaven, verkorting van de levertijden, het outsourcen van diensten, generalisering van de vaste boekenprijs en steeds meer onzekerheid in afrekening en verantwoording. Zijn inkomsten zijn gedaald, zijn koopkracht is ingestort. Zij is verarmd, kwetsbaarder in haar onderhandelingen, ondergewaardeerd in haar status en ziet zichzelf in waarde gedaald. Maar de uitgeverswereld gedraagt zich, naar de beroemde formule van Paul Valéry die binnen de activiteit van het vertalen wijst op de gave van het “creëren van schaamte grenzend aan schoonheid”, alsof hij alleen wil vasthouden aan de schoonheid, terwijl de vertalers steeds vaker in schaamte achterblijven. Niets is voor hen belangrijker dan het verdedigen van hun onafhankelijkheid; kun je je een schrijver in loondienst voorstellen? Velen van hen waren onderwijzer. De beweging van vandaag is de moed hebben te leven van het vak van literair vertaler. Niemand ziet de aanspraak op iets wat vanzelfsprekend zou moeten zijn als extravagant.
Twee jaar geleden vroeg Benoît Yvert, die toen aan het hoofd stond van het Centre National du Livre (CNL), mij om een overzicht van de materiële, en dus morele, situatie van de vertaler in Frankrijk. Niet om de voorrechten te verdedigen, maar om de rechten te doen naleven (zie rapport van Alain Beuve-Méry). Mijn onderzoek, dat was gericht op ‘l’intraduction’, het vertalen van een vreemde taal naar het Frans, en op de literaire uitgave in brede zin (fictie, documenten, theater, enz.), werd in maart overhandigd aan Jean-François Colosimo, Yverts opvolger, net op tijd om onderwerp te worden van een (levendig) debat tussen vertalers en uitgevers tijdens de Salon du livre in Parijs. Het rapport is sinds kort in zijn geheel online in te zien op de site van het CNL, dat het een dezer dagen in eigen beheer zal uitgeven. Met een niet-commerciële oplage van 3000 exemplaren zal dit boekje gratis worden verstuurd aan uitgevers, literair managers, leden van de ATLF en de SFT, en aan iedereen die het aanvraagt.
De conclusie: De professionele literair vertaler zou graag willen dat zijn werk meer werd erkend. Hij is niet op zoek naar bevestiging, maar naar erkenning van zijn verdiensten. Hij zit echter klem tussen frustratie en paradox. Enerzijds is er het bittere besef dat een academicus die, steunend op zijn materiële positie, slechts incidenteel vertaalt een des te groter aanzien geniet. Anderzijds heeft hij, omdat dat de norm is binnen zijn beroep, zichzelf lange tijd wijsgemaakt dat hoe onzichtbaarder hij zich maakt, des te luider zijn werk wordt bejubeld. Voor verandering is politieke wil nodig, uiteraard in de breedste betekenis van het woord:
1. De uitgevers, de eerste beslissingsbevoegden, doen inzien dat ze alles te winnen hebben bij het ondersteunen van de professionaliteit van de vertalers, met de logica die ze zelf hanteerden bij het ondersteunen van de onafhankelijke boekhandels. Dat is een daadkrachtige volgende stap die het CNL zou moeten stimuleren.
2. Het vaststellen van een geleidelijke verandering in houding ten opzichte van de makers/tussenpersonen/co-schrijvers, die sinds een paar jaar ook bevestiging vinden in de ideeënwereld. Deze trend kan worden aangemoedigd door een aantal sterke signalen: vermelding van de naam van de vertaler op de omslag van het boek, deelname van vertalers aan de mediadebatten zodra er buitenlandse literatuur in het spel is, rehabilitatie van het vak door openlijk en permanent te lobbyen (vooral op radio en televisie), overal waar het wordt vergeten of verwaarloosd.
3. Zichtbaarheid teruggeven aan hen wie de heersende opinie lange tijd in onzichtbaarheid heeft willen hullen. Zonder arrogantie, zonder triomfalisme, maar met de stille overtuiging dat een vertaler ook een schrijver is. Niet in plaats van de auteur, maar ernaast, want zonder het werk van de een blijft het werk van de ander ontoegankelijk voor de lezer. Omdat ze onlosmakelijk verbonden zijn, wordt het tijd ze te verbinden in de ogen van de massa en het idee omver te werpen dat het een schaduwberoep zou zijn, dat men uitoefent “uit liefde en misschien ook vanuit een roeping”. We hoeven uiteindelijk alleen nog maar te besluiten dat die schaduw niet onvermijdelijk is.
De rest is uitgebreider te lezen in het rapport, met name een aantal voorstellen om te komen tot een brede online portal om iedereen samen te brengen die te maken heeft met vertalingen of het beroep van vertaler. Het voornaamste doel ervan is nu al bereikt: op 15 september is er een ontmoeting tussen het Franse Syndicat national de l’Edition en de vertalersverenigingen, onder leiding van het CNL en op hun hoofdkantoor, om de zaken op gang te helpen. De partijen hadden achttien jaar lang niet met elkaar gesproken.
Het volledige stuk (met de vele reacties) in het Frans kun je hier lezen.
Squiggles 
Als je de naam van de vertaler op de voorkant van het boek zet, dan wek je de indruk dat er een belangrijk verschil zou zijn met hetzelfde boek in de vertaling van iemand anders. Ik denk dat goede vertalers dat verschil juist verwaarloosbaar klein willen krijgen.
Een literair vertaler, hoe vakbekwaam ook, hoeft zich niet bezig te houden met de constructie van de plot, met de ontwikkeling van karakters, met de lappen tekst die worden geschrapt, met al die keuzes die een schrijver wel moet maken. De vertaler tot co-auteur promoveren vind ik daarom hoogmoedige onzin en ook nogal kortzichtig.
Vertalers zijn dienstbaar aan tekst en schrijver. Er is niets onderdanigs aan dienstbaarheid; die twee moet je niet met elkaar verwarren.
De prikkel om vertalingen goedkoop te houden is bij uitgevers vaak veel sterker dan de wens om een werk goed te laten vertalen. De oplossing ligt daarom doorgaans niet bij de uitgever. Bovendien worden uitgevers overbodig, dankzij internet.
Schrijvers zijn wél gebaat bij goede vertalers. In die richting moet je het zoeken, denk ik.
Je hebt een punt Rolf, maar helaas wordt een slecht (bevonden) boek vaak afgedaan als een ‘slechte vertaling’. Meer erkenning moet er volgens mij wel komen, alleen al om te laten zien dat het een vak is en geen vrijwilligerswerk, of een softwareprogramma. Maar voor wie zou die mooie rol dan zijn weggelegd? De vertalers zelf? De schrijvers?
Rolf, je vergist je dat er een ‘juiste’ of ultieme vertaling is. Laat een literaire tekst door 10 professionele vertalers vertalen, en je zult versteld staan. Niet door het kwaliteitsverschil, maar door het verschil. Vergelijk het met het laten spelen van een rol in een toneelstuk door 10 verschillende acteurs. Ze zullen er allen op hun manier invulling aan geven, met medeneming van hun expertise en specialismen. En toch spreken ze dezelfde tekst uit. (of denk aan uitvoerende musici die eenzelfde stuk spelen.)
De vergelijking met toneel of muziek geldt ook wat betreft de positie van de vertaler. Een violist heeft de compositie die hij uitvoert niet geschreven, de acteur het stuk niet, maar via hem nemen we het tot ons. Precies zoals we een vertaald boek via de interpretatie van de vertaler tot ons nemen. (Een vertaling is namelijk altijd een interpreratie, geen ‘overzetting’.) Is hij daarmee minder van belang? Moet hij daarmee onzichtbaar blijven, niet bij naam genoemd terwijl zijn uitvoering wordt gehoord?
Op de blog van Pierre Assouline staan inmiddels heel veel reacties (waarvan er altijd een paar ontaarden in oeverloos gezwets). Een paar ervan zijn aardig om te vermelden:
“Désolée mais si un mec fait son boulot, c’est qu’il est payé pour le faire, et cela suffit ces conneries où on félicite les gens d’avoir fait justement leur boulot!
Traduire n’est pas inventer le texte dont on n’avait pas idée soi-même!”
(Sorry, maar als een vent zijn werk doet, dan wordt hij daarvoor betaald, en dus genoeg geouwehoer over het complimenteren van mensen voor het simpelweg doen van hun werk!
Vertalen is niet het verzinnen van tekst waarvoor je zelf niet op het idee bent gekomen.)
“Je suis traducteur littéraire depuis des décennies. Pour être traducteur littéraire, il faut un talent d’écrivain, point.”
(Ik ben al tientallen jaren literair vertaler. Om literair vertaler te zijn, heb je het talent van een schrijver nodig, punt uit.)
“Le rapport entre un écrivain et son traducteur est rigoureusement le même qu’entre un compositeur de musique et son interprète, ou qu’un dramaturge et un metteur en scène.”
(De relatie tussen een schrijver en zijn vertaler is precies dezelfde als die van een componist en zijn vertolker, of die van een toneelschrijver en een regisseur.)