Taal en Alzheimer

Onderzoek via de romans van Iris Murdoch

Wat er gebeurt in de hersenen met het geheugen en vooral ook met taal intrigeert mij. Onderstaand artikel las ik op About.com en omdat ook de film Iris (met prachtige acteerprestaties van Judy Dench en Kate Winslet), over hoe schrijfster Iris Murdoch, met haar man, worstelde met de ziekte van Alzheimer, veel indruk op me gemaakt heeft, volgt hier een vertaling van het stuk van Christine Kennard.

Literatuur, linguïstiek en de vroege tekenen van Alzheimer

De beroemde en vermaarde Britse schrijfster Dame Iris Murdoch stierf in 1999. Bij de autopsie werd de diagnose van de ziekte van Alzheimer bevestigd. Dr. David Garrard, onderzoeker aan het University College London (UCL), en de Medical Research Council’s Cognition and Brain Sciences Unit (Cambridge University), ontdekten dat een van haar latere romans al tekenen van Alzheimer bevatte.

Het team analyseerde de tekst van haar roman en ontdekte dat, hoewel structuur en grammatica in haar boeken onveranderd bleven, haar taalgebruik de effecten van de ziekte van Alzheimer aan het licht bracht. Iris Murdochs laatste boek ‘Jackson’s Dilemma’, uitgegeven in 1995, liet zien dat ze eenvoudigere zinnen en woorden gebruikte.

Het onderzoek, waarover is geschreven in het online tijdschrift Brain , maakt deel uit van een aantal onderzoeken naar de invloed van de ziekte van Alzheimer op taal.

De bevindingen kunnen helpen bij het diagnosticeren van Alzheimer. Iris Murdochs echtgenoot John Bailey zei in een interview voor de BBC dat hij een aantal verschillen zag in de manier waarop ze werkte. Niet alleen de verandering in taalgebruik viel hem op, maar ze besprak bovendien haar roman met hem, iets wat ze nog nooit eerder had gedaan.

Mensen met de ziekte van Alzheimer merken dat ze moeite hebben met het onthouden van woorden. Het team van het University College London zegt dat hun studie van het oeuvre van Dame Iris kan helpen bij het diagnosticeren van de ziekte bij anderen. Haar romans bieden academici de kans om te onderzoeken wat er in de loop van de tijd gebeurt met cognitieve processen.

“Wat doe jij nu eigenlijk?” Vertalen voor niet-vertalers

Wanneer ik vertel wat mijn beroep is, komt men vaak met de vraag: “dus je vertaalt boeken?”. Dat is de associatie die men heeft: de vertaler die zich, gedreven door de wens cultuur en kunst om te zetten naar een een andere taal, bezighoudt met romans, gedichten en verhalen.
Eerlijk gezegd, in de vertaalwereld is de literatuur niet meer dan het topje van een ijsberg.

Wie vertaalt Dan Brown?
En literatuur is niet eens het meest lucratieve specialisme, integendeel, het tarief voor boekvertalingen is laag, anders zouden boeken onbetaalbaar worden. En het is zelfs niet het meest zichtbare. Weet jij bijvoorbeeld wie de vertalers (in veel talen) zijn van de boeken van Dan Brown? Je vindt deze informatie niet op de site van Brown zelf (die overigens wel mooi is [en]). Wel op de officiële Nederlandstalige site [nl]. En in boekrecensies wordt de vertaler vaak alleen genoemd als het boek niet beviel en het misschien ‘een slechte vertaling’ is; want aan de schrijver kan het toch niet liggen?

Ontelbare toepassingen
Behalve van cultuur – aardige gebruiken, volksverhalen en bijzondere, exotische anekdotes waarmee gepronkt kan worden – is de vertaalde tekst veelal een afspiegeling van instellingen, productieprocessen, ecosystemen, sociale omstandigheden, economische systemen, industriële ontwerpen, medische rapporten, stukjes geschiedenis en ga zo maar door. En niet te vergeten de zakelijke correspondentie en cv’s; ook al beweren veel Nederlanders dat ze in ieder geval het Engels goed beheersen.

Schaduwspelers
In de schaduw en op diverse niveaus in de keten verspreiden deze spelers van  het informatiespel feiten en knowhow onder specialisten en leken. Gaandeweg de vertalingen sijpelen noviteiten en uitwisselingen door in denkwijzen en praktijken, en ontstaan er nieuwe ideeën binnen de gemeenschap waarin ze leven. Door dit proces krijgt het nieuw geadopteerde concept niet alleen een marktwaarde maar ook een menselijke waarde. Niet altijd even vreedzaam, trouwens: een sluimerend of openlijk conflict, met de bijbehorende diplomatieke processen, propaganda en technologische ontwikkelingen, kan ook vragen om taalexperts. En dat is niet altijd zonder gevaar. Een recent voorbeeld daarvan zijn de tolken die in Afghanistan voor Nederland werkten en nu bedreigd worden door de Taliban [nl].

Medisch tolken en vertalen
Een ander voorbeeld zijn de arts en zijn buitenlandse patiënt. Voor een correcte diagnose is het van belang dat de juiste medische termen worden gebruikt. Onnodig om uit te leggen wat de financiële en vooral menselijke gevolgen kunnen zijn van een verkeerde interpretatie of vertaling.
Hieronder een ludiek filmpje over een medisch ‘vertaler’, die in dit geval natuurlijk eigenlijk een ‘tolk’ is – de termen worden nog wel eens door elkaar gebruikt.

Op mijn nieuwe website www.bastiaansen.biz [en] is een wat serieuzere video te zien over de inzet van tolken in de gezondheidszorg.
The New York Times plaatste op zijn website een artikel over het isolement waarin anderstaligen kunnen raken wanneer niemand hun taal spreekt of kan uitleggen. Een ziekte of ongeval op zich brengt al veel stress met zich mee, de eenzaamheid van niet weten wat er met je gebeurt, versterkt dit nog eens en is dus niet goed voor het genezingsproces.

Ervaring delen
Ook tussen vertalers onderling wordt overigens veel informatie uitgewisseld. Vertalers zijn doorgaans niet echt bang voor hun concurrenten (al zou dat misschien wel moeten, want de concurrentie is groot, vooral in de gangbare talen als Engels, Frans en Spaans) en delen graag informatie met elkaar, over ondernemerszaken, over taal, over vertaaltechnieken, daarvan getuigen de vele vertalersgemeenschappen op het internet en daarbuiten.
En Google maakt voor Google Translate gebruik van wat er op het web allemaal al is vertaald, en blijft het internet afspeuren om de vertalingen continu te verbeteren. Maar de menselijke invloed is (in ieder geval voorlopig) nog niet te automatiseren.